Dad & Duunyo

Idaha iyo Kaalintooda

Dhib iyo dheef waxay ku qabaanba , iduhu dhulka Soomaalida oo idil waa ku dhaqmaan. Iduhu waxay ugu taran badan yihiin buurta dhereran Raascasayr illaa geyiga Danaakirada , cariga kasoo rogan ee dhaxanta leh gaar ahaan gobolka Sanaag.
Afsoomaali ahaan , xilliga ay xooluhu taranka udiyaarka yihiin waxaa la yiraahdaa Geelii waa abaaha-qaatay, Lo’dii waa booddo-qaadatay , Arigiina waa orgoodeen. balse gobolloda iduhu hodanka ku yihiin , idaha ayay gaar usoocaan markaas bay isugu warramaan , idihii hebel waa Sumladeen.

Iduhu waa nugul , sidaas daraadeed ninkii dhalmadoodu markay ku aadi doonto aan ka fiirsan, waa dhaafaan. Xilli baa loo eegaa, waxaa laga ilaaliyaa in ay dhalaan diraac laga yaabo in ay dheeraato, markaasoo ay ubadan tahay inta duukhaan in ay dabar go’aan. waxaa ugu fiican bay oran jireen , bartamaha dayrta in ay rimaan dabadeedna seermaweydada guga ay dhalaan, sidaas darteed xilli ay malaynayaan in la doogsan doono mooyee goor kasta sumalka kuma siidaayaan, taasna Soomaalidii reer miyiga ahaydi waxay uheshay farsamada xamilka loo yaqaan ee wanka lagu xiro , in uu laxda rimiyana lagaga hortago. Dhinaca kale Sumalka idaha laga celin waayo isna si kale ayay ufurdaamin jireen, malmal bay inta uqadaan ka waraabin jireen kolkaas buu qooqfuri jiray.

Xooloyaqaankii Soomaaliyeed waxay oran jireen , saddex baa idaha baabi’isa : Suul, Suluf iyo Sumal.
1.Suulku waxaa loola jeeda laxda dhashay haweenayda siday guga umaalayso caanaheeda sii macaansata ee aan ka fuqine, xagaagana haruubka ladaba taagnaata iyada oo nayshiina udheertahay.
2.Suluftuna waa cambaar idaha gasha oo udhiganta cadhada geela iyo riyaha ku dhacda, uskaga ayay sababsataa waxaana wax laga saaraa:
B. Mooro aan laga saxar tirin oo lagu xareeyo.
T.Dhul kulul oo lageeyo.
J. Ama xilli roobaadkii hore oo aanay doogsan si wacanna umayrmin.
waa laga daweeya , halka dhogortu uga taal oo garbaha ah ayaa laga xiiraa, dufanna waa laga mariyaa, si hilibka iyo haraggu ay ukala fuqaan, ninkii aan sidaas ula tacaalinna xeradiisa waa ku yaraada.
3. Sumalka oo ah wanka rimiya idaha , kaas oo ay ku riiqdaan haddii xilliga lagu siidaynayo aan loo meeldayin oo in ay sumalxadaan aan laga ilaalin.

Waxaa layiri nin reer Barbaraad ahaa ayaa jeer idihii ka le’deen, kadib isaga oo aan xidigaha u eegin marka iyaga iyo sumalkii faraha iskaga qaaday, bartamaha diraac dheeraatay kolkay wada dhaleen oo biyo iyo baad li’i ay la joogsadeen ayay huf iyo halaan jirin noqdeen, maalintii dambe haweenaydii udhaxday oo xerada maran la qarracantay ayaa odaygii hiif iyo haaraan kula dhacday , markaas buu uma garaabine eedeedii iska daafacay, gabay uu utiriyay qaybo kamid ah ayuu ugu sheegay isaga aawadiis in aan idahoodii ku le’ane, ay eersadeen abaartii gaagmareebtada ahayd ee uunka kala gaabisay, tusaale wuxuu usiiyay xoolaha la dhaqdo geelii ugu adkaysiga badnaa oo awriisii ay weyda la kici la’dahay, banankana ku wada bakhtiday, ugudambstiina wuxuu ku tuuray weydiin aan quursi ka taganayn oo ah ” naa hooy waad iga gardaran tahaye , ma anaa geela baaba’ayna baarqabbo uqumiyay, mise anigaa sumallo kusiidaayay” , halku dhiggii tixdaas laga qabsaday ayaa wuxuu ahaa :
“Haddii awr iyo waa’ lagu ogaa heeryo in uu qaado
Uu wada habsaday hilimadii lagu hayaamaayay
Oo uu so’ iyo hilibba gabay, kaana yaa uhayay”.

Qaybta 1aad ee Idaha

Ariga wuxuu kamid yahay saddexda meesi ee ay soomaalidu si weyn udhaqato . wuxuu ukala ubaxaa Ido iyo riyo (sidoo kale aricad looyaqaano). guud ahaanna dunidoo idil waa laga dhaqdaa , waxaana loo dhaqaalaystaa hilibkiisa , caanihiisa, haragiisa iyo dhogortiisa dirkaba.

Markay arrintu soomaalida iyo dhaqasha ariga joogto, waxaa jira arimu uu xoolaha kale dheeryahay oo tarankiisa degdegga ah ugu weyn yahay. Shan bilood oo kaliya ayuu qaadaa (sidkiisa), halka geelu uu 13 ka qaado, lo’duna ay sagaal ka qaado.
Xilligii la joogaba arigu waa saad aan sahal ku idlaan, jilaalka ayay reer miyigu inta qashaan kusoo barbaxaan. Dayrta ama guga markii inta badi udhalo oo inta nurku samaado la caanodiidana, orgidiisa yaryar iyo baraarkiisa ayay birta saaraanoo dhayladooda ka haagaan, markaasay yar iyo weynba faraha dufan ku yeeshaan. caanihiisa ayay dhay, suusac iyo garoorba ku dhammaanoo carruurtana ku korsadaan, waa lalushaa oo burcad iyo sixin farabadan bay kala soo baxaan, kuwaas oo ay jiilaallada ukaydsadaan, si ay badarka ugu iidaantaan.

Dhinaca kale halka ay adagtahay in hal ama awr qofku keligii qasho, arigu waa ka hawl yaryahay oo qof kaliya ayaa rida ama wanka gowrici kara, haraga ka bixin kara, dabadeedna intuu hilbihiisa googooyo karin kara amaba soli kara.
Fudaydka loo shafeecsado isaga oo ka hadlaaya waa tuu Sayid Maxamed Masafooyinkiisa qaarkood ku yiri:
” Ari waa nin maradiisa , masaggo uga buuxdaa”
mar kalana tuduc ku jira gabay Cali Jaamac Haabiil uu ula dan lahaa ayuu kusoo qaaday waxdheefka Geela iyo Ariga lagu qabo waa tuducii ahaa:
“Caanaha had iyo jeer ah iyo, heeshi ramag baa leh
Qumbe lala hagoogtiyo hilbiyo , hawlyar ari baa leh
Hayinimo wax lagu qaato iyo, ku hinji awr baa leh”

Macnaha Erayada
Aricad: magac labaad oo riyaha loo yaqaan.
Heeshi: Barwaaqo.
Dirkaba: intaba, kulli.
Ramag/ Ramad: neef geela oo dhedig oo dhawaan dhalay.

Waryahaad ama Meesi: 𐒓𐒖𐒇𐒕𐒖𐒔𐒛𐒆 𐒖𐒑𐒖 𐒑𐒜𐒈𐒘 waxaa la yiraahdaa afarta jaad ee xoolaha la dhaqdo ah, Geela, Lo’da, Ariga iyo Gammaanka(Fardaha iyo Dameeraha).

Gammaan 𐒌𐒖𐒑𐒑𐒛𐒒: waxaa la isku yiraahda Fardaha, Dameeraha iyo Farowga.
Ishkin 𐒘𐒉𐒏𐒘𐒒: waa 4ta meesi labada ugu waaweyn oo ah Geela iyo Lo’da
waxaa jira iyana Ishin oo layiraahdo ugaadha kuwooda waaweyn, halka kuwooda yaryarna la yiraahdo Yaris.
Geesley 𐒌𐒜𐒈𐒐𐒗𐒕: xoolaha labada geesaha leh oo ah Lo’da iyo Riyaha.
Waxaa kaloo jira ugaadha qaar geesley la yiraahdo oo ah inta geesaha leh.
Raafley/Qoobley 𐒇𐒛𐒍𐒐𐒗𐒕/𐒎𐒝𐒁𐒐𐒗𐒕: waxaa layiraahda Ugaadha iyo Waryahaadda qoobka leh. Meesiyada inta qoobka lehi waa Ariga, Lo’da iyo Gammaanka.
Raafleyda qaar qoobkoodu waa mid (Faras, Dameer ,Farow), qaarna labo buu u kala
Dillaacsan yahay (Ari, Lo’ ,Eeelo).
Nugul 𐒒𐒚𐒌𐒚𐒐: Xoolaha Intooda aan harraadka u adkeysan (waa Lo’da, Fardaha iyo Idaha)
Reercad 𐒇𐒜𐒇𐒋𐒖𐒆: waxaa la isku yiraahda Geela iyo Riyaha.
Reermadow 𐒇𐒜𐒇𐒑𐒖𐒆𐒙𐒓: waxaa la isku yiraahda Lo’da iyo Idaha.
👉Faafi dhigaalkan