Ladno

S. Boocowbadni Ugxaanside PCOS

Bushikasmo, Dumarkasmo & Umulin, Ladno, Uncategorized

Sahbugeedka Boocowbadni Ugxaanside (Polycytic Ovary syndrome PCOS)

Sahbugeedkaan Boocowbadni Ugxaanside waa mid kamid ah cudurrada Gudodhiiqaalka (endocrine) ee Dumarka haleela. Waa xaalad Geedsheed (hormonal condition) ku bilowda dumarka xilliga ay gashaantiga yihiin, gaar ahaan xilliga taranka. Waxaa summad u ah Labeedshewayni (Hyperandrogenism) sida timowga , Finqooqa, iyo ninnimowga (tus. Murqoyeelashada ). Cudurkaan Boocowbadinida sida magiciisaba laga dhadhansan karo wuxuu ugxaansidaha dushiisa kuyeesha Boocowyo tira badan taas oo ay sababeen isku dheellitirnaan la’aanta Geedsheyaasha, labeedhashaha oo jirka tirabeel ku noqda, caado-wareer, Ugxamayn la’aan (ogxanta oo kalkeedii lasoo dayn waayo) taas oo ugu dambayn hablaha ku sababta  madhalaysnimo.

Jiroolxumada

Jirku side buu uxumaada markuu cudurkaan ku dhoco?

  • Wuxuu aad ula xiriiraa Buurnida, dumarka cudurkaan qaba ayaa badanaa ah kuwo cayillan, baruurta badani waxay keentaa kor ukaca samayska dhedigeedshe doceedka (Peripheral estrogen) oo laga sameeyo nudayaasha dufanka taas oo keenta hoosudhaca nuglaanta bigooreedshaha (Insulin).
  • Hoosudhaca dareemidda Bigooreedshaha (iskacaabinta bigooreedi doceedka): taasi waxay kor uqaadaysa bigooreedshaha dhiigga (Hyperinsulinemia) waxaana ka dhalan kara:
    1. Kilkilo madoobaad (oo ah barar kuyimaada shaqmaqaarka , midabkiisuna wuu kordhaa)
    2.Badashada labeedshaha laga soosaaro unugyada Galgudeedka ugxansidaha (Theca interna cells).
    3.Soodaynta Jaalleedshaha oo korna, taas oo sababta dheelitirla’aanta LH:FSH ka. Tani waxay sababtaa goomanku (follicles) in ay qaangaari waayaan , Boocowyana samaysmaan kadib markii goomanku dillaaci waayaan, taasna waxaa ka dhasha ugxaanayn la’aan ama ugxaanyari oo ugu dambayntii keentaa madhalaysnimo.
    4.Xanibidda horriinada ama borotiinka looso gaabsho SHBG ee uu beerku sameeyo. Taasi waxay sababtaa kororka hormoonada xorta ah ee labeedshaha iyo dhedigeedshaha jirka gudihiisa.

Astaamaha bugta

Sahbugeedkan waxaa astaamo u ah:-

1.Caado-wareerka: sida:-

  • Caadiwaaga 1aad iyo 2aad
  • Caadoyaraanta
  • Caadobadnida
  • Madhalaysnimada ama Uurqaadwaaga.

    2.Xaalado maqaar: sida:–
  • Timowga
  • Hoolhoolowga
  • Finqooqa
  • Kilkilo madoobaadka
  • Dufanbadnida maqaarka

    3.Iskacaabiska Bigooreedshaha iyo xaaladaha laxiriira sida Cayilka.

Bugbaarista

Cudurkaan waxaa lagu gartaa in la helo ugu yaraan laba halbeeg oo kamid ah halbeegyada Rooterdam.

Halbeegyada Roterdam:

  • Ugxanayn yari ama Ugxanayn waa’ (in ugxansidugu ugxanta soo dayn waayo ama yareeyo).
  • Labeedshe wayni (hormoonka labka oo gabadha jirkeeda kubata) taas oo lagu karto calaamadaha hoolhoolowga, timowga , finqooqa I.W.M.
  • Bararka Ugxansidaha ama Boocowyo badan oo dushiisa ku samaysma.

Shaybaarka:

Shaybaarka waa in lagu xaqiijiyaa Labeedshebadnida (Hyperandrogenism); badanaa dumarka sahbugeedkan qabana waa lagu ogaadaa gaar ahaan badnaanshaha hormoonka ama Geedshaha loo yaqaano Xaniinyeedshe (Testosterone).

Sidoo kale waxaa kordha hormoonka Jaaleedshaha (Luteinizing Hormone) (lehna saamiga LH:FSH >2:1 ) badanaa dumarka boocowbadnida ugxaansidaha qaba waa lagu arkaa sidaan.

Daaweynta

 Gabdhaha qaba sahbugeedkan waxaa haboon in BMI koodu uu yaraado 25kg/m2.

Bukaanada waxaa loo kala qaadaa labo : 1. Bukaan qorshaynaya in uu uurqaado iyo bukaan aan qorshaynayn.

  1. Bukaanka aanan qorshaynayn in uu uuryeesho:

Daliigta 1aad: waa daweynta waxaa u ah COCs (uurqaaddiid afeedka dhafan) (compined Oran Contraceptives)
Daliigta 2aad: Metformin : dawadaan waxaa caadiyan lagu daweeya bukaanka qaba macaanka heerka 2aad.

Faa’iidooyinka dawadaan waxaa kamid ah:

  • Waxay yareysaa suuragalnimada tarmowga maxalgudeedka (uurku in uu saa’id utarmo) (Endometrial hyperplasia) amaba halista kansarkiisa.
  • Waxay yaraysaa caadadhiiigga badan
    • Waxay yaraysaa Finanka.

      2. Bukaanada raba uurqaadista:
  • Letrozole : waa dawo ka saacidaysa  soodaynta ugxaanta, waana daliigta 1aad siismo ahaan
  • Exogenous gonadotropins: Tirrooriga ama dooska dawadan waa in uu yaraada, markaas isna wuxuu ka caawin karaa soodaynta ugxaanta iyo uurqaadista gabadha, waana daliigta ama heerka labaad dawo ahaan.

Dhibaatooyinka

Dhibaatooyinka ka dhasha cudurkaan waxaa kamid ah :-

  1. Xanuunada wadnaha
  2. Macowga ama Macaanka jaadka 2aad
  3. Ilmadilanka
  4. Carsaanyowga ama Kaankarada Maxal gudeedka ( gaar ahaan cisogoyska kahor)

Eraybixinta

  1. Sahbugeed : Syndrome
  2. Boocowbadni : polycystic
  3. Gudodhiiqaal: Endocrine
  4. Geedshe: Hormone
  5. Labeedshe: Endrogen
  6. wayni, badni :Hyper
  7. yari :Hypo
  8. Timow: hirsutism
  9. Finqooq: Acne
  10. Ninnimow: Virilization
  11. Hoolhoolow : Alopecia
  12. Kilkilo madoobaadka: acanthosis nigricans
  13. Caadawaaga: amenorrhea
  14. Caadayaraanta: Oligomenorrhea
  15. Bigooreedshe: Insulin
  16. Caadibadni: Amenorrhagia
  17. Jaaleedshe: Luteinizing hormone
  18. Xaniinyeedshe :Testosterone
  19. Dhedigeedshe: Estrogen
  20. Shaqmaqaar: Epidermal

Dhibaatooyinka Macaanka

Bushikasmo, Ladno, Ladno Gudeed

Dhibaatooyinka macaanka markii lasahlado maarayntiisa:-

1. Xanuunada wadnaha:- macowga aan la daryeelin wuxuu saameeya wadnaha isagoo sababi kara xanuunada wadnaha sida wadna istaaga, xabad xanuunka (angina) , faaligga(stroke) , duxxirgowga( atherosclerosis) iyo wadnaduubowga (coronary artery disease) oo ah cudur ku dhaca halbawlayaasha wadna duuba.

2. Niyadjabka: bukaanada qaba macaanka ayaa halis marwalba ugu jira islahadal , welwel iyo niyadjab taas oo ka dhalata aaminaadda ah in cudurkaan uu helis weyn ku yeelankaro nolol maalmeedkiisa.

3. Dhaawac Dareenwade: kalabar dadka qaba cudurkaan ee aan helin daryeel kufilan ayaa dhaawac kasoo gaara damaqeen ama dareenwade gaar ahaan kuwa addimada hoose ama lugaha, bukaankana waxay ku sababtaa xanuun , kabuubyo, hur ama gubasho uu ka dareemo aagga uu dhibku ka jiro. Haddaan lala tacaalinna wuxuu sababi karaa dhaawacaasi dhibaato kale sida ragga qaar oo uu ku sababo kicinwaaga xubinka taranka.

4. Dhaawac cageed: damaqeenka cagta oo dhaawacma ama qulqulka dhiigga cagta oo yaraada ayaa sababi kara dhibaatadan, haddaan la daweynna cagtu waxay yeelan kartaa biyogalo (blister) ama nabar dhaawacan taaso keenikarta caabuq xun oo ku dhasha aagga ugu dambaynna sababi kara in farta ama cagta uu caabuqu haleelay lajaro (foot amputation).

5. Maqaarka: Macaanka ayaa sidoo kale sababi kara dhibaatooyin xagga maqaarka ah sida caabuq bakteeriyaad ama caabuq Like(fungal).

6. Dhaawac Indheed ama Dhageed: Indhaha iyo dhagaha ayaa Iyana kamid ah meelaha uu dhibaato ugeysto cudurkan isagoo sababi kara indhoolnimo ama dhegoolnimo sidoo kale wuxuu keenikaraa dhibaatooyin xagga aragga ama maqalka ah sida Caadka indhaha ama Bakoorada.

7. Dhaawac Kelyeed: Sunkorta oo ku badata waxay dhaawac ugeysataa xididda dhiigga ee kelyaha iyo Kubadyarada kellyaha (glomerulus). Kubadyarooyinka wacay ka dhigtaa mid habid badan oo ay waxyaabo badan celin Karin taaso dhalinkarta in aysan kelyuhu qashin badan saari Karin ugu dambaynna ka dhigta kuwo halgaba.

8. Xasuusguurow: cudurka xasuusguurka ayaa kamid ah dhibaatooyinka ka dhalankara cudurkaan, gaar ahaan qofka qaba jaadka labaad ee macowga ase aan helin daryeel ku filan wuxuu halis ugu jiraa dhimmanaanta oo sababi karta cudurka xasuusguurka(Alzheimer’s ).

Dhanjaf ama Goonjab(Migraine)

Damaqkasmo, Ladno

Qeexidda macnaha:

Goonjabku waa madaxwareer darnaanshihiisu kala duwan yihiin, kaas oo badanaa wata lallabo iyo dhibsasho dhanka iftiinka iyo qaylada ah. Sida magiciisa ka muuqata , dhanjafka ayaa lagu yaqaanaa wareer-garaac boodboodis ama dhagdhaglayn hal dhinac ah, garaacaas oo darnaanshihiisu ku kala duwan yahay bukaanada dhexdooda.

Keenidkasmo (Etiology)

Bukaanada 70% madaxwareerkan hiddo ayay uleeyihiin, oo sooyaalka qoyskooda markii dib loo raaco waxaa laga helayaa in badan oo qabtay dhanjafka. Balse waxaa jira waxyaabo kaakiciya dhanjafka marka lagasoo tago hiddaha, kuwaasna waxaa kamid ah:-

  • Asqowga ama soonka
  • Hurda yarida ama dhafarka oo la caadaysto
  • Walaaca iyo walbahaarka badan
  • Isbedelka cimilada
  • Isbedel Geedsheed (Hormonal change) oo ku dhaca dumarka, sida: caadadhiigga, Qaadashada dhambaalshe (tuse : dawooyinka uurdiidka OCP).

Jiroolxumokasmo (pathophysiogy):

Qaabka uu jirku u xumaado xanuunkan si fiican looma fahmin, balse waxaa jira qodobbo ka qaybqaata samaysmidda iyo darnaanshaha dhanjafka, waxaana kamid ah:

  • FIrfircaynta iyo daarista Qaatequlshayaasha maskaxxuubeedka (meningeal receptors) sida xiddodaarka baduugodameedka (neuropeptide) tus. Walaxda P.
  • Xiddogaaxa sida xididgaaxa batdhaseedka (intracranial dilatation) dhuumaha dhiigga gaar ahaan maskaxxuubaha.
  • In la caynaanin waayo xanuunka habdhiska sedlakabliska (trigeminal system)

Astaamaha xanuunka:

Dhanjafka waa mid soo laalaabta , wuxuuna u dhacaa laba qaab:

  • Dhanjaf guullalow leh ( migraine with aura) wuxuu haleelaa 25% bukaanada bugtadaan.
  • Dhanjaf guullalow la’ , oo haleela 75 % bukaanada qaba bugtadaan.

Dhanjafka caadiga ah wuxuu maraa 4 heer , gaar ahaan markuu guullalow wato:-

  1. Kal Kulaal-kahor (prodrome): kalkaan waa marka uu soo hayo madaxwareerku bukaanka wuxuuna leeyahay sumaddahan:
    • Muddadu waa 24-48 gooshood ama laba caanamaal ka hor intuusan qaban madaxwareerku.
    • Halooqood saa’id ah
    • Oonxumo ama baahi degdeg ah
    • Akhris iyo qoraalka oo ku adkaada
    • Dabeecadda oo isbedesha

2. Kal Guulallow

Guulallowgu waa summado dareen (sida dareen damaqkaseed, mid caldhiciireed  [gastrointestinal] iyo mid iswadeed) kaas oo haleela bukaanka madaxwareerka kahor (ama inta uu hayo madaxwareerkuba sida lagu arkay bukaanada qaar)

Guulallowga caadiga ah summadihiisa waxaa kamid ah:-

  • Khalkhal aragga ku yimaada kaas marmarka qaar bukaanku si cad arki waayo bar ama jeex kamid ah walxaha uu eegayo markaas taas oo loo yaqaano Shiirad. Summadaheeda waxaa kamid ah:-
  • Shiirad dhimbileed (Scintillating scotoma): shiiradowgaan waa in uu bukaanku barta maran ay geesaha ka dhimbilowdo iyadoo usamaysmata qaabka qaansada , dhexda ka bilaabata dhinacyada ku idlaata ( 15 illaa 30 mirir ayay kusoo baxdaa).
  • Shiirad xudumeed
  • if bixidda

3.Kal Madaxwareer

  • Booska: madaxwareerkan badanaa waa haldhinacle balse bukaanno tira yar ayaa lagu arkay in uu kahaleelay labada dhinacba.
  • Mudada: mudada uu hayo madaxwareerkan qofka waa 4-24 gooshood (si naadira wuxuu ugaaraa illaa 72 gooshood)
  • Habka: habka uu madaxwareerku udhacayo waa garaac isdaba jog ah boodbood leh , dikaamaya ama dhagdhaglaynaya.
  • Summadaha: sumaddihiisu waa ifdhibsasho, dhawaqdhibsasho lalabbo ama matag.
  • Wuxuu kaga sii daraa markii uu bukaanko hawl qabto, ama jimicsado

3.Kal kulaal-kadib (postdrome): kalkaan wuxuu leeyahay summadahaan:-

  • Daal ama firfircooni saa’id ah middood
  • Murqo laciifid
  • Oonxumo (anoroxia) ama cuntorabis daran middood

Daaweynta

Daaweynta dhanjafka si guud heerarka bukaanada ayadoon lakala qaadin waxaa kamid ah:

  • In layareeyo cariska (tus. Iftiinka , qaylada) iyo waxqabadka.
  • In la daweeyo lallabada ama matagga , haddii bukaanku leeyahay waxaa lagu daweeyaa:-
  • Baanxididayn Hoore (IV fluids)
  • Xididkasiin Lid-matag (Tus. Metoclopramide, prochlorperazine).

B. Madaxwareer laciifa illaa heer dhexe

Heerarkan waxaa daliigta koowaad ee daawaynta u ah: NSAIDs, acetaminophen, acetylsalicylic acid ama iskudar uu kujiro caffeine.

T. Madaxwareer dhexe illaa heer daran

Heerarkan waxaa lagu daaweeyaa:-

  • Xididkasiin Lidloofaxrabool (antidopaminergic)
  • Metoclopramide
  • Prochlorperazine
  • Kuwa ugaarka ah Dhanjafka triptans (e.g., sumatriptan) OR ergotamine; ha iskudarin dawooyinkan marnaba.

Gabadhaha uurka leh badanaa iyaga dhanjafkoodu ma darna , taas oo micneheedu tahay in aysan u baahnayn wax dawo ah  , inkastoo marwalba dawooyinka ay qaataan haweenkaasi marwalba aad looga taxadaro maadaama ay saamayn xun kuyeelan karaan ilmaha uurkujirta ah. Hadaba haweenka uurka leh oo qaba dhanjafka waxaa lagula tacaala hababkan;-

  • Ka fogaanshaha waxyaabaha cariya dhankafka sida iftiinka , qalyalada iyo waxqabadka.
  • Badsashada biyo cabidda
  • Nasasho badan iyo samaynta hab neefsasho qotodheer
  • Hurdo kufilan seexasho
  • Is-toobid

Haddii la tacaalistu wax tari waydo markaas waa in loo qoraa dawooyin aan wax udhimayn uurka, madaxwareerkana jabinkara.

Noole Iyo Manoole

Ladno, Noolekasmo

Qeexida Noolekasmada
Erayga “biology” asal ahaan wuxu ka yimid afka Giriiga “bio” macnihiisu waa “nolol” “logy” na waa “barasho” Marka micnaha guud ee erayga waa barashada nolosha iyo maatarka nool. Si fudud waxa loogu qeexa bayoolajigu waa sayniska nolosha.

Qaybaha Noolekasmada
1. Dhirkasmo (Botany): waa barashada dhirta, waxa kamid ah cilmiga beeraha.
2. Nafleykasmo (Zoology): waa barashada xayawaanka, waxa kamid ah dabeecadaha xayawaanka.
3. Xubnoolkasmo (Physiology): waa barashada shaqooyinka maatarka nool iyo xubnaha.
4. Noolekasmo unugeed (Cellular biology): waa barashada aasaaska halbeegyo unugeedka maatarka nool.
5. Halhalynta (Anatomy): waa barashada qaab-dhismeedka maatarka nool.
6. Hiddokasmo(Genetics): waa barashada hido-sidaha, kala duwanaashaha hiddaha iyo hiddaha maatarka nool.
7.Abla-ablayn(Taxonomy): waa cilmiga magacaabida, qeexidda iyo kala soocida noolayaasha.
8. Deegaankasmo(Ecology): waa barashada xiriirka ka dhexeeya noolayaasha iyo deegaankooda.


ASTAAMAHA MAATARKA NOOL
●Unugyada:(cells) Noolayaasha dhami waxay ka kooban yihiin unugyo aad u yaryar. Unuggu waa halbeega shaqo iyo dhisme ee ugu yar ee uu leeyahay noole. waxa loo qaybin karaa hal-unugle iyo unugyo-badane iyadoo loo eegayo tirada unugyada ee uu leeyahay. Bakteeriyada,Amiibada iyo Borotosuwaha dhamaan waa noocyo kamid ah hal-unuglayaasha. Dadkuna waa qayb kamid ah unugyo-badanayaasha.

●Dhaqdhaqaaq (Movement): tani waa awoodda uu nooluhu ku tegi karo meesha uu ku sugan yahay meel aan ahayn iyada oo aysan awood dibadda ka timidi riixaynin.inkasto dhaqdhaqaaqa dhirtu si guud ahaaneed uu sababo caarin dibadda uga timid taas ayaana keentay in layiraahdo dhirtu ma dhaqdhaqaaqdo oo waxay ku dhagan tahay dhulka balse marmarka qaarkood ujeesashada iyo jalleecida dhanka iftiinka ayaa loo tixgeliyaa qayb kamid ah dhaqdhaqaaqa.

●Koris iyo Kabis (Growth and Repair): koristu waa miisaanka ama culayska iyo jimidhka jirka waxa nool oo intoodii hore ka bata. Nafaqaysiga intii tamar ahaan loo adeegsaday mooyaane intii kale waxa ay ka mid noqotaa jirka noolahaas taas ayaana layiraahdaa koris. Noole kastaa waxa uu leeyahay da’ uu ku dhammaysto korista. Sido kale noolaha waxaa astaan u ah in ay kabi karaan jirkooda, oo ay beddeli karaan ama kabi karaan wixii beddelaad ubaahan.Tusaale ahaan, 27dii maalmoodba mar ayaa uu maqaarkeennu iscusboonaysiiyaa, oo kii hore inta uu dhaco ayaa mid kale booskiisii galaa. Sidaas darteed korista iyo kabistu waa astaamo aad muhim ugu ah nolosha.

●Neefsasho(Respiration): Waxa nool oo dhami marka laga reebo in yar oo bakteeriya ah mooyaane waxay hawada ka qaatan ogsijiin waxayna hawada ku daraan kaarboon laba-ogsaydh (CO2) iyo uumi-biyood. Habkaasina waxa uu ku dhaca habka layiraahdo Neefsasho.

●Taran (Reproduction): taranku waa awoodda nooluhu ku dhalaan wax la mid ah oo u eg ayna isku sinji yihiin. Taranku waa waxa qura ee lagu ilaaliyo laguna dhawro mustaqbalka noolaha.

●Dareen (Sensitivity): nooluhu waa in ay qaabilaan oo qabatimaan wax allaale wixii ay kala kulmaan degaankooda, taas oo u baahan in ay ogaadaan waxa degaankooda ka dhacaya. Ogaanshahaas ay kula socdaan xaaladaha degaanka ku hareeraysan iyo fal-celinta (Response) ay ka bixiyaan carisyada (stimuli) kaga imanaya degaankooda, ayaa la yiraahdaa dareen.

●Dheefsasho ama Nafaqayn (Metabolism or Nutrition): nafaqayntu, sida cuniddu, waa astaan ay wadaagaan dhammaan nooluhu. Waxaana ay cuntadooda ka helaan degaanka ay ku nool yihiin ee ku hareeraysan. Waxa nooli waxa ay cuntada ka helaan tamar ay ku qabsadaan hawlahooda kala geddisan ee ka dhacaya habdhisyada jirkooda. Dheefsashada waxaa loo qaybiyaa labo kala ah:
1.Dheef samayn (anabolism): waa habka loo dhiso iskudhafka molikiyuullada(molecules).
2.Dheef burburin (catabolism): Waa habka loo burbiriyo iskudhaf molikuullo (molecules) dhisnaa.

●Qashinsaar (Excretion): hawlaha jirka nooli qabanayo waxaa ka dhasha waxyaallo qashin ah oo loo baahan yahay in jirka dibadda looga saaro si jirku caafimaad u helo had iyo gooraale. Ogowna noolaha oo idil waa ay ka siman yihiin tilmaantan qashinsaarka waana astaan lagu garto in ay nololi jirto.

●Uurdegenaanta (Homeostasis): wuxuu tilmaamayaa awoodda gudaha jirku ama unuggu uu joogteeyo si uu uhelo xaalad isku miisaaman ama dheelitiran. tusaale ahaan marku qofku caafimaad qabo heerkulka jirkiisu wuxuu ku ekaanayaa 98.6 D.F .

Kala duwanaashaha Maatarka nool iyo midka aan nooleyn
Qaar kamid ah tusaalaha maatarka nool ee an marwalba aragno waxa kamid ah; dhamaan xayawaanka uu dadku kamid yahay,dhirta iyo noolayaasha ili-maqabatayda ah. Balse maatarka aan noolayni ma laha dhamaan astaamaha aan kor ku xusnay. Kuwaasi ma koraan, ma neefsadaan,ma socdaan,ma hormaraan,ma qashin saaraan, sido kale uma ubaahna tamar mana ilaaliyaan homo-istaasiska sidaas darteed ma aha maatar nool.

Maatarka nooli wuxuu sameeyaa dhaqdhaqaaq iyo xarakaad, waxuuna u baahan yahay hawo, biyo iyo cunto si uu u koro isla markaana u sii noolaado. Noolaha qaar, sida geedaha waxay u baahan yihiin awooda ileyska qoraxda si uu u sameeysto cunto isla markaana u sii noolaado.

Nudaha

Ladno, Noolekasmo

Waa Maxay Nudo?

Jirku waxa uu ka kooban yahay bilyanno unugyo ah. Unugyo badani marka ay isku tagaan waxa ay sameeyaan nud (tissue). Nuduhuna koox koox ayay isugu ururaan si ay usameeyan xubin. Marka heerka udhexeeya unuggyada iyo xubnaha ayaa layiraahda nuddo. Nuddu wuxu ka kooban yahay unugyo isku tagey oo shaqo gaar ah qabta isku meelna kaso unkamay.

Marka jirku korayo waxa uu ka kooban yahay ama ku jira afar nooc oo nudo ah oo kala ah:

  • Nud Ibitiiliyam
  • Nud Muruq
  • Nud Isku Xire
  • Nud Dareenwade

Nud Ibitiiliyam

Nudaha ibitiiliyamka ah waxaa sameeya unugyo waxayna daboosha nudaha bannaan ee dibada iyo gudaha jirka. Nudahaas iyaga ahi waxa ay ka kooban yihiin unugyo isku sibirsan sida lebenka daaraha. Unugyadaasi waxa y sameeyaan nudaha badankood.

Shaqooyinka Nud Ibitiiliyamka

  1. Waxa uu ku caawiyaa soo nuugidda biyaha iyo nafaqooyinka.
  2. Waxa uu ka caawiyaa saaridda qashinka.
  3. Waxa uu ilaaliya dusha sare ee nudaha.
  4. Waxa uu soodaaya insaamyo iyo hoormoono.

Waxaa jira laba nooc oo ibitiiliyam ah:

  1. Ibitiiliyam Sahlan (Simple Epithelium)
  2. Ibitiilitam Lakabaysan (Stratified Epithelium)

Ibitiiliyam Sahlan (Simple Epithelium)

Ibitiiliyamkani waxa uu ka kooban yahay lakab unugyo ah oo qur ah oo ku dhugsan xuub salaxeed. Ibitiiliyamkani aad bay ujilicsan tahay waxayna dahaar hoose u tahay xubnaha gudaha ee ay ka mid yihiin caloosha, mindhicarada, hunguri cadka iyo muqurada sida moqorka ubucda iyo saablayda.

Ibitiiliyam Lakabaysan (Stratified Epithelium)

Ibitiiliyamkani waxay ka samaysan tahay maqaarka sida jirka. Unugyada dubka sare waxay noqdaan qolof kana kooban unugyo jilicsan oo borotobalaasam ah waxayna dhimaan biyo lunka jirka. Waxa kale oo unugyadaasi jirka ka celiyaan jeermisyada. Ibitiiliyamkani waxa laga helaa afka, dalqada iyo hunguriga halkaas oo hadii ibitiiliyamka sahlan ku oolaan lahaa ay cuntada adage e aynu cunayno dhaawici lahayd.

Nud Isku-Xiraha

Nudahani waxay isku xiraan, tiiriyaana nudaha aadka u firfircoon ee jilicsan ee jirka. Badanaa noocyadani waa ay kala duwan yihiin balse waxa ay iskaga mid yihiin hawsha ay qabtaan oo isku xirka ah iyo aasaaska dhismahooda.

Dhismo Ahaan Nudahaasi

Nudahaasi waxa uu ka kooban yahay dun dhuuban ama liifyo. Liifyadaasoo sameeya waxyaabaha isku xira sida tahar-ta (tendon), seeda (ligament), lafta (bone), carjowda (cartilage) iyo duxda (adipose/fat) ayaa loo qaybshaa laba nooc oo kale ah:

  1. Liifyo Cad
  2. Liifyo Liilsan oo Hurdi ah

Nud Muruqa

Nudda muruqu waa mid ururta. Sidaas darteed waxay awood uleedahay inay dhaqdhaqaaqdo. Meel allaale meeshi jirka dhaqdhaqaaqda waxa kujira nuddo muruqeed oo urura oo keenay dhaqdhaqaaqaas. Sida caadiga ah waxay ka kooban tahay liifyo muruq ah oo midkasta awoodi karto inay gaabato ama ururto.

Noocyada Nuddo Muruqeed

Waxaa jira saddex nooc oo nuddo muruqeed ah:

  1. Nuddo Muruq Sulban (Smooth Muscle Tissue)
  2. Nuddo Muruq Qalfoofeed (Skeletal Muscle Tissue)
  3. Nuddo Muruq Wadneeed (Cardiac Muscle Tissue)

Nuddo Muruq Sulban (Smooth Muscle Tissue)

Wuxu sameeya ama kasamysma xubnaha gudaha sida caloosha, kaadihaysta, ilma galeenka iyo xidida dhiigga. Wuxuuna ka kooban yahay nud leh qaabka musbaarka oo ay mid kasta kujirto bu’i. Muruqani waxa uu kamid yahay ma lafarayaasha inkasto mararka qaar uuso hoosgalo kuwa lafaro.

Nuddo Muruq Qalfoofeed (Skeletal Muscle Tissue)

Muruqani wuxuu sameeya hilibka kuyaal afarta addin kuwaas oo qalfoofka dhaqdhaqaajiya. Wuxuuna muruqaasi ka kooban yahay liifyo dhaadheer oo dun u eg. Muruqani waa lafara oo isagu iskiis isuma wado.

Nuddo Muruq Wadneeed (Cardiac Muscle Tissue)

Muruqani waxa laga helaa wadnaha oo qur ah. Wuxuuna ka kooban yahay liifyo gaagaaban oo farcama kuwaas oo leh liidimo aan qumunayn islamarkaasina muruqani malaha dahaar, waxaase isku uruuriya nudo isk-xirayaal ah. Muruqani lama faro waana mid iskiis is wada. Wuxuuna sameeya soo urur rismaatig ah (rhythmatic) isla inta uu nool yahay inkasto ay jiraan dareenwadayaal xukuma soo ururka rismaatiga ah.

Nud Dareenwadka

Nudaha dareenwadku hawsha ay qabtaan waxay tahay, inay qaadaan dhambaal iyo fariin jirka gudihiisa. Wuxuuna uqaybsamaa labo qaybood uu uqaybsamo habdhiska dareenwadka, waxayna kala yihiin:

  1. Habdhiska Dareenwadka Dhexe (Central Nervous System)
    • Wuxuu ka kooban yahay maskaxda iyo xangulada (spinal cord).
  2. Habdhiska Dareenwadka Dacallada (Peripheral Nervous System)
    • Wuxuu ka kooban yahay dhammaan qaybaha dareenwadka ka baxsan maskaxda iyo xangulada.

Unugga & Xubinyarayaasha

Hoy, Ladno, Noolekasmo

Qeexidda Unugga

Unug (Ingiriis:Cell) waa waxa ugu yar ee uu ka samaysan yahay wax kastoo nooli waana qaybta ugu yar ee dhismaha iyo shaqada ee noole kasta. waxaa kaloo lagu qeexi karaa inuu yahay gundhigga iyo aasaaska nooluhu ku dhisan yahay.

Sidee ayuu unuggu u samaysan yahay?

Unuggu ma laha qaab u cayiman oo la tilmaami karo. Unugga waxaa ku dahaaran xuub ka samaysan lipidi iyo fosfolipidi. Xuubka gudihiisa waxaa ku jira dheecaan loo yaqaano qooshoon (cytoplasm). dheecaankaas waxaa dhex heehaabaya waxyaalo kale oo unuggu leeyahay sida qalabka golji, bucoogada, dundalaglaha, sentriyoolayaasha iwm. Unuggu wuxuu leeyahay bu´. Bu´da waxaa ku dahaaran xuub kale oo iyada uun gaar u ah, xuubkaasoo ka sooca bu´da unugga intiisa kale. Bu´da waxaa ku jira qalabka hiddaha (La’HOB)DNA iyo (BUCUB) RNA.

ARAGTIDA UNUGGA(cell theory)

Noolekasmo ahaan, aragtida unuggu waa aragti sayniseed qeexaysa astaamaha unugga. waxaana ugu caansan afar aragti oo kala ah:
1. Nooluhu waxa uu ka samaysan yahay unug(yo).
2.Unuggyadu waa gundhiga nolosha, dhismo ahaan iyo hawl ahaanba.
3.unuggu wuxuu ka kooban yahay xog loo adeegsado koritaanka, horumarka iyo qabashada hawlaha.
4.unuggu waa halbeega shaqada noolaha; waayo fal-gallada kiimikaad ee noolahu waxay ka dhexdhacaan gudaha unugga.

QAYBAHA UNUGGA

Unuggu waxa uu u kala baxaa labo qaybood oo waaweyn;
1. BU’ BILAABEED UNUG (PROKARYOTIC CELL): Bu’ bilaabeed-ku waa noole hal-unugley ah kaaso aan lahayn bu’ ama xad-xuubeed xubin yare (membrane –bound organelle) midna.
2. BU’ HUBAALEED UNUG (EUKARYOTIC CELL): bu’ hubaaleed-ku waa noole kasta oo hal-unugley ah ama unugyo-badanley ah kaaso leh xuub bu’eed dhamaystiran.

DHISKA IYO SHAQADA UNUGGA

UNUGYADA DHIRTA IYO NAFLEYDA

Unugyadu dhiska iyo shaqada waa ay ku kala duwanyihiin. Dhanka kale hadii aynu ka eegno unugyadu waxay iskaga mid yihiin hawsha kasocota unugga gudihiisa iyo dhiska guud ahaaneed. Dhirta iyo xayawaanku waxay kasamaysan yihiin unugyo. Noolaha waaweyni waxa jirkoodu ka kooban yahay malaayiin unug. Qaab ahaan, unugyada dhirta iyo xayawaanku aad bay iskugu dhow yihiin waayo labadooduba waxay ka tirsan yihiin Unugyada bu’ hubaaleedka ah (Eukaryotic cells) taaso LA’HOBtu (DNA-du) dagto.

Waxaa jira unugyo ay wada leeyihiin dhirta iyo Nafleyda sida;

1. Unugxuube (cell membrane) Unuggu waxa uu leeyahay soohdin ka soocda waxyaalaha ku hareeraysan ee dibadda ka ah. Soohdintani waa xuub ku dahaaran unugga oo ay qaradiisu aad u yar tahay, laguna magacaabo unugxuube (cell membrane) ama Qooshxuube (plasma membrane) kaaso shaqadiisu tahay in uu kala dabaro waxa soo galaya iyo waxa ka baxaya unugga.


2. Bu’(nucleus) Bu’du waa xarunta looga taliyo unugga.LA’HOBta ama DNA (dhii-en-ey) da unugga inteeda badani waxa ay ku jirtaa bu’da. Sidaa awgeedna, unugga noociisa iyo hawsha uu qabtaaba waxa ay ku xiran yihiin farriimaha iyo amarrada ka soo fula bu’da.

3. Bu’xuube( Nuclear membrane) bu’da waxaa ku wareegsan xuub bu’eed laban-laaban qaradiisuna yar tahay. xuubkaasi waxa bu’da ku jira buu kasooca qaybaha kale ee unugga ku dhexjira iyo qooshoonka. sidaas dartees, bu’xuubuhu waa ood oo kale oo bu’da ka celisa wax alle wixii aanay doonayn.

4. Bu’ yaro (nucleolus) Bu’da waxaa kale oo ku jira jir qaabkiisu u eg yahay kubad yar oo kale lana yiraahdo bu’ yaro. jirkani waa halka samaynta bucoogada ama raaybosoomyadu ka bilaabato. waxay ka kooban tahay hiddaha BUCUBta ama RNA-da iyadoo ku darta borotiinno si ay usamayso bucoogo aan dhameystirnayn.

5.Qooshuunka (cytoplasm) Xuubka marka laga gudbo waxaa la gaadhayaa hoor isjiidanaya oo ka kooban biyo, cusbooyin, borotiinno (sida yiirshe; enzymes), cunto, iyo walxo kale, oo lagu magacaabo Qooshoon. Qooshoonku waa meesha ugu badan oo hababka kiimikaad ka dhacaan iyadoo oo yiirsheyaashu kala dabarayaan.

6. Dundalagle (mitochondria) Dubdulagluhu waa aqalka awoodda ee unugga, waxa ayna qaabilsan tahay dhalinta tamarta keenta firfircoonida unugga. Dundalagluhu waxay ogsijiinta iyo cuntada ubadashaa rucubka ATP kaaso kaydiya ama rara tamarta kiimikaad ee ku dhexjirta unugyada.

7. Bucoogo( ribosome) Bucoogadu waa warshadaha sameeya borotiinka. Labo jaad ayaa loo qaybshaa oo kala ah:- 1.Bucoogada dabran(Bound ribosome) waa mid ku dhegan iliilgudooshka , waxa ay sameeyaan borotiin loogu talo galay in loo dhoofiyo unugga dibaddiisa ama unugxuubaha. 2. Bucoogada xorta ah (free ribosome) Waxaa xor loo yiri mahaysato mana ku dhegna meel balse waxay dhex daadsan tahay qooshoonka, bucoogadani waxay samaysaa borotiinka looga baahan yahay unugga gudihiisa.p
8. Iliilgudoosh (endoplasmic reticulum) iliilgudooshku waa iliil ama shabakad wada xuub ah oo ku dhexjirta qooshoonka unugyada bu’ hubaaleedka ah(eukaryotic cells) kaaso badanaa bucaagada dabrani ay ku lifaaqmaan, wuxuuna ka qayb qaata samaynta borotiinada iyo duxda, sido kale ugudbinta borotiinada qaybaha kale ee unugga.

9. Dalooluun(vacuole) dalooloonada dhirta ayaa ka waaweyn kuwa xoolaha. Inta badan unugyada dhirtu qooshoonkoodu waxay leeyihiin hal ama ka badan oo ah moqorro ay kujiraan hoorayaal waxaana layiraahda dalooloon. dalooloonnadu waxay unugyada uqabtaan 3 shaqo oo muhim ah oo kala ah; xoojinta ama adkeynta, kaydinta nafaqada iyo qashinka iyo burburinta rucubhada ama mollakiyuullada waaweyn. daloollada unugyada dhirta hoorka ku jira intiisa badani waa biyo iyo waxyaabaha milma sida sonkorta,cusbada, yiirsheyaasha(enzymes) iyo amino asiidh.

10. Qalabka golji( GOLGI APPARATUS): qalabka galji sidoo kale waxaa loo yaqaanaa Jirka golji ama Isku dhafka golji wuxuuna dhexyaalaa qooshoonka meelaha udhow bu’da waana xuubab yaryar oo is wada barbaryaal iyagoo qaababkoodu u eg yahay sixniyo girgiradoodu marinno leeyihiin oo kale. shaqada Jirka Golji waa habaynta iyo isku guntid-da rucubyada waaweyn sida borotiinka iyo duxda lagu dhexsameeyo gudaha unugga.

11.Bururoogo(lysosomes): Bururoogadu waa oogo ama jir wax burbursha, waxay ku dhexyaaliin qooshoonka unugga kuwaaso xagga muuqa u eg dundalaglaha. waxaana ku wareegsan hal xuub oo keli ah. Badanaa, bururoogadu waxay leeyihiin yiirsheyaal ay u gudbiyaan moqorrada unugga iyaga oo halkaa ku dheefshiidaya bakteeriyada soo weerarta iyo waxyaabaha kale ee qalaad ee raba inay soo galaan unugga.

Unugyada dhirta u gaarka ah

1. Gidaar unug (cell wall) gidaarka unuggu waa lakab adag oo kor kagasii dahaaran unugxuubaha unugyada dhirta. Wuxuu ka kooban yahay unugceen (cellulose) kaaso ah tuxlobiyood(carbohydrate) ka dhiga dhirta jirideeda, caleemaheeda iyo qaybaha dusheedaba kuwo aad u adag. Gidaarka unuggu guud ahaan wuxu ka shaqeeya ilaalinta, xoojinta iyo qaab usamaynta unugga.
2. Cagaarside (chloroplast): Xubin yarahan lagama helo unugyada xoolaha. Cagaarsidaha waxaa ku jira midabeeye (pigment) cagaaran oo la yiraahdo cagaariye (chlorophyll). Cagaarsideyaashu waa meelaha ay ku samaysmaan tuxlobiyoodyadu (warshadaha kaarbohaydaraydyada), oo waxaa ku jira yiirsheyaal qabanqaabiya tuxlobiyoodyada, iyaga oo adeegsanaya tamarta ilayska ee ay qorraxda ka helaan. Ku xidhnow #Baritaar Kahel oo faafi qoraalkan si ay uga faaiidaystaan bahda aqoonta jecel.

Kuxidhniw #Baritaar

Noolekasmo(BIOLOGY)

Ladno, Noolekasmo

XUBNO(organs) Xubnuhu, sida wadnaha, sambabada, caloosha, kelyaha, maqaarka iyo beerku waxa ay ka sameysanyihiin labo ama in kabadan oo Nudo ah kuwaas oo loo diyaariyey in ay qabtaan shaqo cayiman.
Tusaale ahaan, wadnuhu wuxuu gamaa dhiigga, sambabadu waxa ay jirka keenaan Oksijiinta(O2) waxa ayna dibedda u saaraan Kaarboon labo Oksaydhka(CO2), calooshuna waxa ay dheefshiiddaa cuntada. Qaybo kamid ah Xubnaha Jirka xayawaanka:
*Wadnaha
*Sambabka
*caloosha
*maskaxda
*Beerka
*Beeryarada
*kaadihaysta.


Qaybo kamid ah Xubnaha Dhirta
*Caleenta
*Xididka
*Ubaxa


Habdhis Xubneedka (organ system)


Habdhis xubneedku waa koox xubno ah oo isku urursan oo qabata shaqo ka mid ah shaqooyinka lagama maarmaan ka ah ee jirka. Dhammaan habdhisyada oo dhan waxaa ka dhexeeya isgaarsiin sidaa darteed habdhiska hawlgalkiisa ugama maarmi karo habdhisyada kale ee jirka. Habdhisyada oo dhami way isu tagaan si ay u sameyaan jirka aadamaha. Haddaba jirku wuxuu ka koobanyahy hadhisyo dhawr ah oo ay ka mid yihiin;


1.Habdhiska wareegga dhiigga ,habdhiskani waxa uu qaabilsan yahay gamidda ama ganidda dhiiga dhamaan dhiigmareenada jirka sida sambabada, wadnaha iyo dhuumaha dhiigga(blood vessels).
2.Habdhiska qalfoofka, oo uyeela jirka qaab dhaqdhaqaaq haboon samayn kara, kaaso siiya nudaha jilicsan ee jirka tiirsamaad iyo ilaalin. habdhiskani wuxuu ka kooban yahay lafo, seedo, carjowyo iyo taharro.
3.Habdhiska taranka, oo ka kooban xubno abuura aadmiga, taas oo ah inuu qof dhiso, sida xubnaha kala ah ugxan sidaha, dhuunta faloob, makaanka, qanjidhyo caanoodka, xiniinyaha, iyo kuwo kaloo badan. habdhiskani waxa uu maamulaa waaridda sinjiga.


4.Habdhiska muruqyada, oo ka kooban muruqyo qalfoofeed, wadneed iyo kuwo sulban. wuxuuna abuura dhaq-dhaqaaqa jirka isagoo soosaara kul.
5.Habdhiska neefsashada, oo keena awoodda ogsijiintu ku gasho jirka, kaarboon laba ogsaydhkuna uga soo boxo. xubnaha habdhiskan waxaa kamid ah dalqada(pharynx), qulaanqulshaha(larynx), Laancadka(bronchus),bogga(diaphragm) iyo sambabada(lungs).
6.Habdhiska dheefshiidka, oo burburiya cuntada, una roga walxo sahlan oo la nuugi karo si ay ugaaraan unugyada kala gedisan ee jirka oo dhan. Habdhiskani waxaa kamid ah qanjidhada candhuufta(salivary glands),afka, caloosha, beerka, gamaca (pancreas), xanjareeriga(gallbladder), xiidmaha(colon), mindhicirka yar(small intestine) iyo malawadka(rectum).


7.Habdhiska qashinsaarka, oo jirka ka saara wixii qashin ah ee samaysmay.xubnaha qashinsaarka waxa kamid ah; kelyaha, mindhicirka weyn, maqaarka, beerka iyo sambabada.
8.Habdhiska dareenwadka, oo hawshiisu tahay isgaarsiinta qaybaha jirka marka laga eego xagga dareenka. Habdhiskani waa kan xukuma firfircoonida xubnaha kala geddisan ee jirka oo dhan, wuxuu inala socodsiiya wax allaale wixii ka dhacaaya deegaankeenna, si aynu uqabatino.


9.Habdhiska qanjidhada marinka la’, oo ka kooban qanjidho aad u fara badan oo kala duwan, waxayna siidaayaan Geedshe( hormones).waxaana qanjidhadaas kamid ah; qanjidh luquneed/Gaashaan(thyroid gland), qanjidh kankelyood(adrenal gland), qanjidh Xookada (pituitary gland) iyo kuwo kaloo badan.
10.Habdhis kaadiyeedka, oo ka kooban kelyo(kidneys), lise(ureter), Dhiijje(urethra) iyo kaadihays(bladder).
kelli walbana waxay ka kooban tahay malyanno halbeegyo hawleed oo layiraahdo nafroon(nephron). habdhiskani wuxuu qaabilsan yahay kasaarida jirka dareeraha wasaqaysan ee kaadida.
11. Habdhis limfeedka, wuxuu ka kooban yahay nuddo iyo xubno kasaara jirka sunta, wasaqda iyo walxaha aan loobaahnayn.

Bakooro (Glaucoma)

Hoy, Ladno

Cudurka Bakoorada
Waa maxay bakooro?
Bakooro waa cudur raaga oo indhaha haleela , kaaso dhaawac u geysta dareenwadaha isha. Damaqeenka ishu wuxuu xogta aragga ee isha geeya maskaxda si ay ugasoo warceliso. Bakooraha wuxuu badanaa ka dhashaa sara-ukaca cadaadis gudeedka isha (intraocular pressure). Cadaadis gudeedka isha caadi ahaan waa: 10-20mmHg, halka bukaanka bakooraha qaba lagu qiyaaso wax kasareeya 25mmHg.

Jaadadka Bakooraha
Waxaa jira 2 jaad oo waaweyn, waxayna kala yihiin:- Bakooro xagal-furan ( raaga), jaadkani malahan summado iyo astaamo marka laga reebo aragluminta soo jiitanta. Jaadkan ayaa loo tixgeliyaa in uu yahay xaaladda ugu badan ee lala kulmo. Bakooro xagal-xiran (soobooda) : haddii qulqulka dheecaan biyoodka ishu xirmo waxaa isha gudaheeda ku bata dheecaanka kaas oo keena sara-ukaca cadaadis xooggan, xanuun badan oo degdega ah, taasoo bukaanka degdeg loogu arko summado ay kamid yihiin indho xanuun daran, lallabo, matag, indho casaad iyo aragga oo isku darsama. Haddaad isku aragto astaamahan degdeg u gaar xarun caafimaad si laguula tacaalo.

Jaadadka kale ee Bakooraha
Bakoore dhallaan (Congenital glaucoma): jaadkani waa mid lagu dhasho, wuxuu leeyahay summado ay kamid yihiin illin badan, dhibsashada ifiinka iyo indhaha oo har yeesha.
Bakoore labaysma (Secondary glaucoma): bakoorahan wuxuu yimaada ka gadaal xaalado kale oo isaga ka horreeya sida caadka indhaha (cataracts), burada indhaha.
Sidoo kale dawooyinka iyo qalliinkuba way keenaan noocan ama jaadkan.
Bakoore giig-saxan (Normal tension glaucoma): bukaanada qaar ayaa qaba bakoore uu saxan yahay tirsiga cadaadis-gudeedka isha, lama oga waxa keenay bakooraha jaadkan balse marmarka qaar ayaa loo tiirayaa sababo ay kamid yihiin qulqulka dhiigga oo hoos udhaca.

Maxaa keena Bakoorada?
Qolka dambe ee Jir ganlaha isha (ciliary body)  ayaa lagasoo daaya dareere cad oo loo yaqaano dheecaan biyood, dheecaankaas ayaa la keena qolka hore ee isha, kadib ayaa laga siidaaya kalliis(channel) udhexeeya quruxa(iris) iyo wiilka isha(pupil), haddii kalliiskaasi xirmo ama qayb gufaysmo, waxaa kor-ukaca cadaadis-gudeedka isha kaas oo dhaawaca damaq-wadaha isha  (optic nerve), markuu dhaawacu isasoo taro, bukaanku wuxuu bilaaba luminta aragga.

Waxyaalaha kale ee keeni kara bakoorada waxaa kamid ah:-
Qulqulka dheecaan biyoodka oo yaraada.
Qaadashada dawooyinka Koortiko istiirooydhiska.
Qulqulka dhiigga isha oo hoos udhaca.
Dhiigkarka ama cadaadiska dhiigga oo kaca.

Daryeelka
Ma jiro wax la xaqiijiyay oo lagu baajin karo bakoorada. Haddii la dareemo cadaadis isha ku soo kordhay oo goor hore la daweeyo, waxay taasi yareyn kartaa luminta aragga waxana ay baajin kartaa indho-la’aan. Waa in indhahaaga ha laguu eego oo ha laga baaro bakoorada ugu yaraan shantii sannadoodba mar Haddaad 40 gu’ kor udhaafto. Haddii tirada cadaadiska ishu ay sare u soo kacdo, waxa aad u baahan doontaa in laguu sameeyo baaritaano indho oo intaa ka badan.

Siyaabaha lagu yarayn karo saru-kaca cadaadis-gudeedka isha:-
Samee jimicsi joogta ah oo nabdoon.
Cun oon caafimaad leh sida cagaarka ama khudaarta.
Yaree cabidda Kafeega.
Ogow sooyaalka qoyskaaga iyo in ay qabi jireen bakoorada.
Hadday warcelintu tahay “haa” uqaanshayso isbaaris indheed joogta ah.
Xiro qalabka indhaha markaad dheelayso ciyaaro ay suurtagal tahay in isha dhaawac soogaaro.

Daaweynta
Bakoorada lama bogsiin karo isla markaana dhaawaca ay keento lama tirtiri karo. Balse cadaadiska isha ayaa la yareyn karaa waxana la badbaadin karaa araga haray si aanu u lumin. Goojada (dhibco isha lagu dhibciyo) ayaa ah daweynta ugu horeysa ee ugu caansan ee lagu daweeyo bakoorada. Daaweynta kale waxa kamid noqon kara dawooyin afka laga qaato, daweyn la adeegsanayo laysar (laser) ama qalitaan. Marka aad qabtid bakooraha, waa in lagu daweeyo inta ka hadhay noloshaada oo dhan.

WQ: Dhakhaatiirta ay kamid yihiin:-
1. Dr. Abdirahman M.Yusuf (Geyllan)
2. Dr. Jama Mohamud (Sacad)
3. Dr. Cumar Cali
4. Dr. Shaafici Abdirahman